Πώς είναι άραγε να βλέπεις το φεγγάρι πίσω από τα κάγκελα της φυλακής, αναρωτήθηκα μια νύχτα του Σεπτέμβρη με πανσέληνο φεύγοντας από τον προαύλιο χώρο των Αγροτικών Φυλακών της Τίρυνθας. Εγώ κοιτούσα ανεμπόδιστα την ομορφιά του ουρανού, όμως οι κρατούμενοι παρέμειναν ακινητοποιημένοι σαν παγωμένες εικόνες στα κελιά τους, στον τόπο και τον χρόνο. Τι πρέπει να γίνει, σκέφτηκα, ώστε αυτές οι «παγωμένες εικόνες» να επιστρέψουν στη ζωή μετά την αποφυλάκισή τους «όρθιοι», «διαφορετικοί», με συναισθήματα, αυτοεκτίμηση, επαγγελματικές δεξιότητες, νέο αξιακό σύστημα και με μια νέα αντίληψη για τη ζωή;
Στο περίκλειστο-τιμωρητικό σύμπαν της δικής μας κοινωνίας, όπου το ρήμα «σωφρονίζω» σημαίνει απομονώνω, τιμωρώ, κατακερματίζω, εκδικούμαι, αποκλείω, έρχεται ένα μεταπτυχιακό πανεπιστημιακό τμήμα και αλλάζει τη «γραμματική» του σωφρονισμού. Το μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Δραματική Τέχνη και Παραστατικές Τέχνες στην Εκπαίδευση» του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου από το 2014 «σπάει» τα στερεότυπα και με τη συνδρομή μεταπτυχιακών φοιτητών και εκατοντάδων εθελοντών μπαινοβγαίνει στις φυλακές του Ναυπλίου, στις Αγροτικές Φυλακές Τίρυνθας, στο Κέντρο Κράτησης του Ναυπλίου και εν συνεχεία στις φυλακές της Τρίπολης και του Κορυδαλλού. Στήνει γέφυρες επικοινωνίας μεταξύ των «μέσα» και των «έξω». Ανοίγει τις «εισόδους» της φυλακής για να «μπει» η κοινωνία και ανοίγει τις «εξόδους» για να επικοινωνήσουν οι έγκλειστοι με την κοινωνία στην οποία θα βρεθούν μετά την αποφυλάκισή τους.
Μάθημα εμπιστοσύνης
Οικοδομούνται νέες σχέσεις. Πολύτιμες για την επανένταξη των κρατουμένων και για την αποδοχή και την ενσυναίσθηση των πολιτών απέναντι στον ευάλωτο και τον διαφορετικό. «Αρχιτέκτονας» αυτής της στέρεας πλέον γέφυρας, η πανεπιστημιακός Άλκηστις Κοντογιάννη, η οποία ένωσε τους δύο κόσμους με επίγνωση της δυσκολίας και των αντιφάσεων του εγχειρήματος. Αυτή η πολυετής εμπειρία από τις δράσεις μέσα στις φυλακές αποτυπώνεται σε 18 βιβλία που λειτουργούν ως συλλογικός τόμος με τον τίτλο «Έγκλειστο φεγγάρι» (εκδόσεις Άπαρσις).
Δημιουργική γραφή, εικαστικές τέχνες, θέατρο, κουκλοθέατρο, κινηματογράφος, μηχανολογία, μαθήματα ανάπτυξης επιχειρηματικότητας, μουσική, τραγούδια, μαθήματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, παραμύθια, ιστορίες για ταξίδια του νου εκτός φυλακής «επιστρατεύτηκαν» για να δημιουργήσουν έναν «πολιτισμό» μέσα στις φυλακές, για να αλλάξει η φυλακή, οι κρατούμενοι αλλά και οι «εκτός» των φυλακών. 18 βιβλία γραμμένα από 63 εθελοντές που έγιναν συγγραφείς, που εκμεταλλεύτηκαν την περίοδο του εγκλεισμού της πανδημίας και κατέγραψαν την επιστημονική τους εμπειρία και δράση μέσα στα κέντρα κράτησης.
Οδηγός έμπνευσης
Για πρώτη φορά καταγράφεται τέτοια εκδοτική δραστηριότητα, η οποία οραματίζεται να «μπει» στα σχολεία και να αποτελέσει οδηγό δράσης, έμπνευσης, μίμησης και για άλλους «έγκλειστους»: πρόσφυγες, ευπαθείς και μειονεκτούσες ομάδες, σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας. Για πρώτη φορά ένα «εκδοτικό πλέγμα δράσεων» δεν οριοθετεί, αλλά απελευθερώνει. Η τέχνη γίνεται αντίδοτο στον εγκλεισμό, στην κατάθλιψη, την απόρριψη, τη ματαίωση, την περιθωριοποίηση των κρατουμένων, γεμίζει τον «άχρονο χρόνο» της φυλακής.
Αφιερώνουν κάποιοι εθελοντές λίγο από τον ελεύθερο χρόνο τους σε κάποιους που ο χρόνος δεν είναι ποτέ ελεύθερος και έχει μια ιδιαίτερη βαρύτητα στη βραδύτητα της ζωής τους. Τα βιωματικά εργαστήρια δεν βελτιώνουν μόνο τη ζωή των κρατουμένων, αλλά τους οπλίζουν με νέες δεξιότητες, χρήσιμες για την κοινωνική τους επανένταξη. Εδώ η μηχανική επιστήμη, τα παιχνίδια του μυαλού και οι εφευρέσεις γίνονται παιχνίδι για τους κρατούμενους μέσω της δραματοποίησης. Ο ουρανός μέσα από τα κάγκελα είναι μικρός. Όμως μέσα από τα μαθήματα της ζωγραφικής, της δημιουργική γραφής, γίνεται μεγάλος. «Δεν ζωγραφίζουν κάγκελα οι φυλακισμένοι, αλλά ονειρεύονται πως είναι πουλιά και πετούν ελεύθερα στον ουρανό ή γάτες που ζητούν το χάδι» λέει μια εκπαιδευτικός. Η «Ιθάκη» τους είναι η αγάπη.
Εθελοντές, οι ιμάντες του συναισθήματος
Οι εθελοντές αυτού του προγράμματος είναι οι ιμάντες αυτού του συναισθήματος. Επίσης, οι κρατούμενοι εκπαιδεύονται στο θέατρο, στους αυτοσχεδιασμούς, γίνονται ηθοποιοί και συγγραφείς θεατρικών έργων. Στον συλλογικό αυτό τόμο υπάρχει και ένα βιβλίο που αναφέρεται στον πολιτισμό που παρήγαγαν οι κρατούμενοι στις φυλακές της Ακροναυπλίας (1946-1966).
Κρατούμενοι, μεταπτυχιακοί φοιτητές και εθελοντές είναι οι «συγγραφείς» του «Έγκλειστου φεγγαριού». Παραθέτουμε τις απόψεις κάποιων δημιουργών-συγγραφέων αυτών των δράσεων εντός των φυλακών του Ναυπλίου.
Σχολείο για αυτούς που δεν είχαν καμία ευκαιρία
Του Στυλιανού Καρατάσου
«Ενα σχολείο εκπέμπει φως. Ένα σχολείο γίνεται πολύ μεγαλύτερο από τους τέσσερις τοίχους μιας βιβλιοθήκης. Ένα σχολείο ζεσταίνει πολύ περισσότερο από μια ηλεκτρική σόμπα σε μια γωνιά. Ένα σχολείο των φυλακών το κάνει αυτό σε διπλάσιο βαθμό!!!! Ένα σχολείο των φυλακών δίνει μια δεύτερη ευκαιρία εκεί που κάποιος έχει αποτύχει, εκεί που κάποιος δεν είχε ποτέ την ευκαιρία να πετύχει… Σε ένα τέτοιο σχολείο δίνεται η ευκαιρία σε έναν φύλακα να σε χτυπήσει στην πλάτη και να σου πει: καλό κουράγιο, ρε δάσκαλε, μπράβο γι’ αυτό που έκανες… Δίνει την ευκαιρία στη διευθύντρια των φυλακών να δείξει το πραγματικό της πρόσωπο και να μοιράσει κουραμπιέδες στη χριστουγεννιάτικη γιορτή. Σε ένα σχολείο των φυλακών λες στους μαθητές σου να μην σε αποκαλούν κύριο, αλλά Στέλιο. Κι από τότε ακούω μόνο το όνομά μου, δάσκαλε ή ντάσκαλε… Εκεί μαθαίνεις στους ανθρώπους να αλλάζουν τη λαβή τους, από λαβή χτυπήματος σε λαβή γραφής. Εκεί σου ζητούν να γράφουν μόνο κεφαλαία, γιατί είναι πιο εύκολα και βλέπεις ότι το άτιμο το “γάμα” δεν είναι όπως στα βιβλία, αλλά έχει μια θηλίτσα. Εκεί βλέπεις τα άλλα σχολεία να δίνουν σε αυτό χωρίς ποτέ να ζητούν, όπως το 6ο Ναυπλίου φωτοτυπίες ή το 4ο Ναυπλίου ολόκληρα βιβλία. Εκεί μαθαίνεις ότι οι μαθητές σου χαίρονται με τον ίδιο τρόπο όπως τα εξάχρονα που παίρνουν μπράβο. Σε εκείνο το μέρος βλέπεις τι γίνεται όταν ένας μαθητής δεν θέλει να μάθει γράμματα, αλλά πρώτα απ’ όλα μια λέξη... Και πραγματικά τι λέξη ήταν αυτή. Και μαθαίνεις να βουρκώνεις, να γελάς, να συνεχίζεις. Εμπειρία ζωής. Όταν ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή... Αυτά και πολλά άλλα βρίσκονται στο βιβλίο “Απο-δράσεις”, συνδυασμός βιβλιογραφικής έρευνας και πραγματικών ιστοριών, από τα μαθήματα Γλωσσικού Εγγραμματισμού που κάναμε από κοινού με την εθελόντρια Ντίνα Καλογεροπούλου».
O Στυλιανός Καρατάσος είναι δάσκαλος και συγγραφέας του βιβλίου «Απο-δράσεις»
Μπορεί να απελευθερωθεί το έγκλειστο φεγγάρι
Της Κατερίνας Θανοπούλου
Μπορεί ένα φεγγάρι να είναι έγκλειστο; Πότε μπορεί να απελευθερωθεί και να λάμψει ολόγιομο; Πίσω από κάγκελα κρύβονται ψυχές και αφού, όπως είπε στην ομιλία της στην πρώτη παρουσίαση των 18 βιβλίων του «Έγκλειστου φεγγαριού» η επίτιμη εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Ξένια Δημητρίου, οι πράξεις τιμωρούνται και όχι οι άνθρωποι, χρέος όλων μας πρέπει είναι η εμψύχωση, η αποδοχή, η συγχώρεση και η μετέπειτα ομαλή κοινωνική και εργασιακή επανένταξη των κρατουμένων.
Το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου στην πρώτη πρωτεύουσα της χώρας μας, με τη συστηματική προσπάθεια της ομότιμης καθηγήτριας Άλκηστης Κοντογιάννη και τη ζηλευτή προσφορά των μεταπτυχιακών φοιτητών, ακαδημαϊκών, εθελοντών και ανθρώπων του πολιτισμού και των τεχνών, υλοποιεί δράσεις στους έγκλειστους των δύο καταστημάτων κράτησης Τίρυνθας και Ναυπλίου. Τα αποτελέσματα αυτά καταγράφονται στα γεμάτα ευχαριστώ μάτια και γραπτά των έγκλειστων αλλά και όσων αποφυλακίζονται.
Ενα μεγάλο τμήμα αυτών των δράσεων ομαδοποιήθηκε και επεξεργάστηκε κατά τη διάρκεια της καραντίνας από τους εμψυχωτές/συντονιστές/συγγραφείς υπό την επιστημονική επίβλεψη της Άλ. Κοντογιάννη. Τα κείμενα και το φωτογραφικό υλικό παραδόθηκαν στις εκδόσεις Άπαρσις και στον υπεύθυνό τους Γιώργο Ευσταθίου. Είχα την τιμή να συμβάλω στη συνολική επιμέλεια της έκδοσης αυτής, γνωρίζοντας έτσι σε βάθος τους ανθρώπους πίσω από τα κείμενα, αλλά και τα ίδια τα κείμενα, την επιμονή και το όραμα της Άλ. Κοντογιάννη, αλλά και τη δύναμη ψυχής όλων όσων συμμετείχαν - και συνεχίζουν.
Ενας θησαυρός αποτυπώθηκε, κατά τη γνώμη μου και, ίσως, το μόνο μειονέκτημά του είναι που δεν μπορεί να φέρει στον αναγνώστη τις μυρωδιές των συνταγών, τα δάκρυα χαράς των κρατουμένων, τις τρισδιάστατες κατασκευές, τις τοιχογραφίες τους, τις δεξιότητες που ανέπτυξαν, τις θεατρικές φωνές και τα τραγούδια τους. Όμως όλα τα βιβλία δίνουν έναν αναλυτικό χάρτη προσέγγισης, εμψύχωσης, δράσεων, μεθοδολογίας, αποτελεσμάτων, φωτογραφικού υλικού αλλά και γραπτών και εργασιών των ίδιων των κρατουμένων.
Είναι η πρώτη φορά στη χώρα μας που εκδίδεται μια συλλογική, συγκεντρωτική έκδοση που άπτεται αυτού του αντικειμένου και ελπίζω να βρει αποδέκτες και συνεχιστές τόσο συνολικά όσο και στοχευμένα σε εκπαιδευτικούς, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους κ.ά.
Μένει, φυσικά, η Πολιτεία να κατανοήσει, μέσω των θεσμών της, την ανάγκη εθνικού σχεδιασμού για την εκπαίδευση στις φυλακές, στήριξης των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων σε τέτοιες δράσεις και εισαγωγής της δραματικής τέχνης και παρόμοιων προγραμμάτων σε ομάδες εγκλείστων, σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, δομές προσφύγων, θεραπευτικές ομάδες και κάθε είδους κοινωνικές ομάδες, ευπαθείς, μειονεκτούσες και συμπεριληπτικές. Έτσι μπορεί ένα έγκλειστο φεγγάρι να λευτερωθεί και να αγκαλιάσει με το φως του τις νέες γενιές. Ευχαριστώ για αυτή την εμπειρία!
Η Κατερίνα Θανοπούλου είναι εκπαιδευτικός ειδικής αγωγής, συγγραφέας, επιμελήτρια της έκδοσης του «Έγκλειστου φεγγαριού»
Ενα «Έγκλειστο φεγγάρι» απολαμβάνει την εκπαίδευση
Της Άλκηστης Κοντογιάννη
Από τη μέρα που πρωτομπήκα στις Φυλακές Αργολίδας με διακατέχει η αγωνία τι μπορώ να κάνω για τις φυλακές και τους έγκλειστους. Αυτό εξαπλώνεται από μόνο του, καθώς δεν μεταδίδεται μόνο η Covid, αλλά και η δημιουργικότητα που διαμορφώνει εθελοντές. Γιατί αυτό το έργο στις φυλακές; Διότι οι συνθήκες είναι δύσκολες και παράλογες στον εγκλεισμό, γιατί ο χρόνος είναι άχρονος, γιατί πώς θα μπορέσουν οι αποφυλακιζόμενοι να επανενταχτούν αφού το στίγμα θα τους συνοδεύει και οι συνθήκες παραμένουν;
Ενώ μοιάζουν όλα να πηγαίνουν τόσο άσχημα, περιέργως μπορώ και βρίσκω εθελοντές ικανούς με διάθεση προσφοράς και πειραματισμού. Κάποτε, στην αρχή ένας έγκλειστος, ο Αντρέι, ρωτάει: «Μα, γιατί αυτοί έρχονται εδώ στις φυλακές, δεν έχουν τι να κάνουν;». Με τον καιρό άλλαξε η ερώτηση, ο Βαγγέλης μονολογεί: «Μα, είναι δυνατόν μετά από τόσους που έρχονται εδώ και μας δίνουν την ενέργειά τους, σαν να μας αγαπάνε, εμείς να ξαναβγούμε έξω και να κάνουμε τα ίδια;».
Για τους έγκλειστους οι εθελοντές γίναν πρότυπα και είναι αξιολογημένη ήδη η δυναμική του προγράμματος που εφαρμόζουμε καθημερινά από το 2014. Κάθε έγκλειστος που έχει συμμετάσχει αναγνωρίζει την αξία, «μας φέρνετε τον έξω κόσμο μέσα», «όταν παίζουμε θέατρο, εγώ κοιμάμαι το βράδυ, το είπε και ο Τόμι», «και εγώ τα λέω στο κοριτσάκι μου, στο τηλέφωνο», «εμένα μου αρέσει γιατί μαθαίνω τόσα που δεν φανταζόμουνα», «όταν θα πάω σε δουλειά, θα μιλάω διαφορετικά», «μου αρέσει να παίζω θέατρο, λέω αυτό που μου ’ρχεται, αλλά μετά μου ’ρχεται κι άλλο από τη ζωή μου», «κυρία, γιατί δεν κάνουμε θέατρο στον κόσμο, θα σας βγάλουμε ασπροπρόσωπη».
Πρόσφατα βρέθηκα στη Βενετία, σε συνέδριο για το Θέατρο στις Φυλακές, οργανωμένο από τον πρόεδρο Vitto Minoia και τον διαπρεπή Έλληνα Μιχάλη Τραΐτση. Είδαμε την παράσταση του Οδυσσέα και του Πολύφημου, με κλειστά τα μάτια, από κρατούμενες σε συνεργασία με εφήβους από σχολεία στη φυλακή Giudecca. Όταν τελείωσε το έργο, το κοινωνικό χάσμα είχε γεφυρωθεί, κάθονταν αγκαλιασμένες, έφηβοι και έγκλειστες. Επίσης, είδαμε την εξαιρετική παράσταση που είχε έρθει από το Λας Πάλμας. Οι έγκλειστοι είπαν στην αρχή και επανέλαβαν στο τέλος ευγνώμονες: «Ευχαριστούμε όλους τους κατοίκους του νησιού μας που πλήρωσαν τα αεροπορικά εισιτήρια 12 ατόμων και όλα τα έξοδα για να έρθουμε στη Βενετία».
Και μου ήρθαν στον νου οι δοτικοί εθελοντές μας, περισσότεροι από 300, στα Καταστήματα Τίρυνθας, Ναυπλίου και επιπλέον από φέτος Τρίπολης και Κορυδαλλού. Το «Έγκλειστο φεγγάρι» συνεχίζει…
Η Άλκηστις Κοντογιάννη είναι ομότιμη καθηγήτρια, επικεφαλής του μεταπτυχιακού Τμήματος Θεατρικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Η εκπαίδευση και η πολιτιστική παραγωγή στις φυλακές της Ακροναυπλίας την περίοδο 1937-1943
Της Νάντιας Κατή
Οι φυλακές της Ακροναυπλίας, οι οποίες δεν υπάρχουν πια, είχαν να πουν πολλές ιστορίες. Μία από αυτές αφορά έναν «κόσμο» εκπαίδευσης, ψυχαγωγίας και ενασχόλησης με τις τέχνες και τα γράμματα που ανέπτυξαν οι πολιτικοί κρατούμενοι των φυλακών της Ακροναυπλίας την περίοδο 1937-1943. Αυτή την ιστορία διαλέξαμε να μελετήσουμε και να παρουσιάσουμε στον 13ο τόμο της σειράς «Έγκλειστο φεγγάρι» ανάμεσα σε άλλες έρευνες για τις ιστορικές φυλακές του Ναυπλίου.
Οι άνθρωποι που οδηγήθηκαν στην Ακροναυπλία την περίοδο 1937-1943 φυλακίστηκαν για τις ιδέες τους, οι οποίες κρίθηκαν επικίνδυνες από το μεταξικό καθεστώς. Ανάμεσά τους βρέθηκαν και γνωστά πρόσωπα, όπως ο Δημήτρης Γληνός, ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο Άγις Στίνας, ο Νίκος Μπελογιάννης, ο Παντελής Πουλιόπουλος, ο Ναπολέων Σουκατζίδης κ.ά. Οι κρατούμενοι οργανώθηκαν σε ομάδες και σύντομα, διδάσκοντας ο ένας τον άλλον, έφτιαξαν ένα σύστημα βασικής, ανώτερης και ανώτατης εκπαίδευσης. Δημιούργησαν ορχήστρα, έφτιαξαν μουσικά όργανα, μετέφρασαν ξενόγλωσσα βιβλία, μίλησαν για το θέατρο, δημιούργησαν παραστάσεις με έργα διεθνούς και εγχώριου ρεπερτορίου, έκαναν αυτοσχέδιες επιθεωρήσεις, φτιάχνοντας μάλιστα κανονικά προγράμματα για τους θεατές. Κι όλα αυτά γίνονταν άλλοτε με την άδεια ή την ανοχή της διοίκησης της φυλακής κι άλλοτε με άκρα μυστικότητα, χωρίς μέσα, με παρακράτηση των βιβλίων και της γραφικής ύλης! Καθώς διαβάζεις, θαρρείς πως όλα αυτά δεν συμβαίνουν μέσα σε φυλακή ή απλώς στέκεσαι με σεβασμό. Αυτό που πέτυχαν οι κρατούμενοι ανάμεσα στους τοίχους, στη βοή και σε όλες τις δυσκολίες της φυλακής είναι πραγματικά θαυμαστό και συγκινητικό.
Με αυτά τα συναισθήματα προχωρούσε και η έρευνα-συγγραφή. Μεγάλη ήταν η πρόκληση να καταλάβεις σε βάθος τα γεγονότα και να τα παρουσιάσεις τόσο όσο χρειάζεται, δίνοντας χώρο στις τέχνες και στα γράμματα. Μεγάλη τιμή ήταν να μιλάς με ανθρώπους σαν τον Μανώλη Γλέζο, τον Δημήτρη Λιβιεράτο και την Κυριακή Καμαρινού, που εμπλούτιζαν με τις δικές τους αφηγήσεις και οπτικές αυτή τη σύνθεση. Μεγάλος, επίσης, ήταν ο ενθουσιασμός όταν έφταναν στα χέρια σου φωτογραφίες από ένα βιολί, το πρόγραμμα μιας καλλιτεχνικής βραδιάς, τη χειρόγραφη μετάφραση-ανάλυση του «Φάουστ», τα πρακτικά μια πολιτικής συζήτησης, όλα καμωμένα μέσα στην Ακροναυπλία.
H Νάντια Κατή είναι μεταπτυχιακή φοιτήτρια, μία εκ των συγγραφέων του βιβλίου «Εκπαίδευση και πολιτισμός στις παλιές φυλακές Ναυπλίου»
