ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΟΥ ΒΑΛΑΒΑΝΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ "ΤΥΦΛΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ" ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΣΤΥΛ. ΛΥΚΟΥΔΗ ΣΤΑ "ΣΚΑΡΙΜΠΕΙΑ 2022"

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΥΦΛΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΕΥΘΥΜΙΑ 10-8-2022

Πάνος Βαλαβάνης 
Ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

Αξιότιμοι εκπρόσωποι …. ,
Αγαπητοί Αιθυμιώτες και φίλοι των Σκαριμπείων,

Έχουμε σήμερα τη χαρά να καλωσορίζουμε στο πλαίσιο των Σκαριμπείων μια νέα έκδοση του Δικτύου Δελφών σε συνεργασία με τις εκδόσεις Άπαρσις. Περιλαμβάνει έργα του δικαστικού και λογοτέχνη Εμμανουήλ Λυκούδη, που είχε υπηρετήσει στο Πρωτοδικείο Παρνασσίδος γύρω στα 1880. Πρόκειται για μία νουβέλα, που δίνει και τον τίτλο του βιβλίου, ΤΥΦΛΗ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ και δύο διηγήματα, οι υποθέσεις των οποίων εκτυλίχθηκαν στην περιοχή μας, την εποχή που υπηρετούσε εδώ ο συγγραφέας.

Τα έργα πρωτοεκδόθηκαν προ εκατονταετίας στην Αθήνα και η τωρινή επανέκδοσή τους εντάσσεται σε μια σειρά αντίστοιχων αναβιώσεων παλαιότερων έργων, υπό την ευθύνη των κυρίων Παλούκη και Κολλιαβά. Προηγήθηκαν ο τελευταίος Κόμης των Σαλώνων, του Σπυρίδωνος Λάμπρου και ο Μακρυγιάννης: Χνάρια και μνήμες του περάσματός του από τη γενέθλια γη της Φωκίδας.

Αλλά θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί αν έχει νόημα να επανεκδίδονται παλιά και ξεχασμένα έργα. Απαντούμε ανεπιφύλακτα, ΝΑΙ ! Έχει και νόημα και σκοπό ! Γιατί με τον τρόπο αυτόν επανέρχονται στην επικαιρότητα, επαναφέρουν παλιές και ξεχασμένες μνήμες και εικόνες, ξαναδιαβάζονται με τη νέα ματιά που κάθε εποχή τα προσεγγίζει. Βρίσκονται πάνω σε τραπέζια και κομοδίνα, συζητούνται στις παρέες μαζί με τον καφέ ή ένα ποτήρι κρασί, παρουσιάζονται σε εκδηλώσεις όπως η αποψινή. Με δυο λόγια, τα βιβλία αναβιώνουν, που σημαίνει ξαναζούν.
Γιατί τα έργα του πνεύματος και της τέχνης είναι ζωντανά ! Αν και από πρώτη εντύπωση μας φαίνονται άψυχα στο χαρτί ή στον καμβά και το μάρμαρο, εκπέμπουν ενέργεια και κρυφές δυνάμεις, προσφέροντάς μας ευχαρίστηση, χαρά ή προβληματισμό, όταν τα διαβάζουμε ή τα βλέπουμε. Συνομιλούμε μαζί τους και επηρεαζόμαστε, θετικά ή αρνητικά, σαν να επικοινωνούμε με συνανθρώπους μας. Τα βιβλία και τα έργα της τέχνης μεταφέρουν μέσα τους το μυαλό, την ψυχή, τις σκέψεις, τα αισθήματα, και τη δημιουργική πνοή των συντελεστών τους !

Αλλά ας έλθουμε στο βιβλίο μας, ξεκινώντας σύντομα με την υπόθεση του έργου: Ένας ευκατάστατος νέος γαλαξιδιώτης καραβοκύρης επιστρέφει στον τόπο του έπειτα από ένα επιτυχημένο ταξίδι στην Αγγλία, προκειμένου ύστερα από 3 μέρες να νυμφευθεί μια πλούσια κοπέλα από την Άμφισσα, τη Χρυσούλα, με την οποία ήταν αρραβωνιασμένος. Το βράδυ της επιστροφής δέχεται την επίσκεψη ενός βοσκού από την Αγία Ευθυμία, του Κίτσου, ο οποίος επίμονα του ζητεί την ανανέωση μίσθωσης ενός βοσκότοπου, που είχε αρχίσει από την εποχή του πατέρα του. Όμως, ενώ για τον βοσκό η ανανέωση της μίσθωσης ήταν απολύτως αναγκαία για την επιβίωση της οικογενείας του, ο καπετάνιος είχε προσυμφωνήσει να παραχωρήσει τον βοσκότοπο σε άλλον, με υψηλότερο μίσθωμα. Η διαφωνία τους γίνεται έντονη, η συζήτηση εκτραχύνεται και ο βοσκός φεύγει αναστατωμένος, φωνάζοντας ‘θα μου το πληρώσεις άσκημα’ !

Την άλλη μέρα ο γαλαξιδιώτης καραβοκύρης βρίσκεται δολοφονημένος και ως ύποπτος συλλαμβάνεται ο τελευταίος άνθρωπος που τον είχε συναντήσει και διαπληκτισθεί μαζί του, ο βοσκός από την Αγία Ευθυμία. Τρεις μήνες μετά το έγκλημα και πριν από τη δίκη, ο πατέρας της θέλησε να προσφέρει το χέρι της σε έναν επίσης πολύ ευκατάστατο αμφισσέα κτηματία, τον Ηλία Τρίγκο, που δεν είχε προηγουμένως προτιμηθεί, λόγω του γαλαξιδιώτη καραβοκύρη. Όμως προς μεγάλη μας έκπληξη, η προσφορά αυτή της όμορφης και πλούσιας νύφης απορρίφθηκε από τον κτηματία!

Εν τέλει, και μετά από μακρά δίκη στο Κακουργιοδικείο Λαμίας, ο βοσκός καταδικάζεται σε 10ετή κάθειρξη στις φυλακές Ναυπλίου, όπου μετά από ένα χρόνο, από τον καϋμό του, πέθανε έγκλειστος. Την επόμενη χρονιά, η χήρα και οι δύο κόρες του ξενοδούλευαν μαζεύοντας τις ελιές του αμφισσέα κτηματία στον ελαιώνα. Εισπράττοντας τις βδομαδιάτικες απολαβές, η χήρα τού εξέφρασε τα παράπονα και την οργή της για τον πραγματικό δολοφόνο που κυκλοφορούσε ελεύθερος, έχοντας φορτώσει το έγκλημά του σε αθώους ανθρώπους. Ο κτηματίας Ηλίας Τρίγκος, ταράχτηκε προς στιγμήν αλλά χωρίς να δείξει την ταραχή του, τις πλήρωσε στο πολλαπλάσιο των οφειλομένων. Την άλλη μέρα, κατέθεσε στον συμβολαιογράφο της Άμφισσας μια νέα διαθήκη και αργότερα βρέθηκε νεκρός στο κρεββάτι του, με ένα σημείωμα ότι επρόκειτο για αυτοκτονία.

Όταν ανοίχθηκε η διαθήκη, έγινε γνωστό ότι άφηνε όλη την περιουσία του στη χήρα και στις δύο κόρες του βοσκού από την Αγία Ευθυμία, καθώς και την επιθυμία του να τελείται κάθε χρόνο μνημόσυνο για τον αδίκως καταδικασθέντα και αποθανόντα βοσκό.

Η βασική αυτή ιστορία αναπτύσσεται λογοτεχνικά σε 15 κεφάλαια, μέσα στις 80 σελίδες της αρχικής έκδοσης, αλλά διανθίζεται επίσης με πολλές και ποικίλες πληροφορίες, παρατηρήσεις, εντυπώσεις και σχόλια του συγγραφέα, που αναφέρονται στην περιοχή μας, και ιδιαιτέρως στο Γαλαξίδι, στην Άμφισσα και στην Αγία Ευθυμία, ιδιαίτερες πατρίδες των πρωταγωνιστών.

Η νέα έκδοση δεν είναι απλή αναπαραγωγή της αρχικής. Συμπληρώνεται από προλόγους, προλεγόμενα, γλωσσάρια, προσεκτικά επιλεγμένες φωτογραφίες των τόπων δράσης, όπως ήταν την εποχή που διαδραματίζονται τα γεγονότα, καθώς και με ωραία σχέδια του πατρός Αμφιλοχίου Καμίτση, στον οποίο οφείλεται επίσης και το εμπνευσμένο εξώφυλλο.

Όμως, η πιο σημαντική συνεισφορά του νέου βιβλίου είναι ένα καταληκτήριο κεφάλαιο 46 σελίδων, με τίτλο: ‘Ανιχνεύσεις ηθών, συμβάντων, προσώπων και γρίφων του συγγραφέα σ’ αυτές, με λίγα σχόλια’. Πριν αναφερθούμε στο κεφάλαιο αυτό, θα πρέπει να εξηγήσουμε τι σημαίνει σχολιασμένη έκδοση ενός βιβλίου: Πρόκειται για την επιστημονική προσέγγιση ενός κειμένου, στην οποία ειδικοί μελετητές προσπαθούν να το εντάξουν λογοτεχνικά εν τόπω και χρόνω, να κατανοήσουν τι υπάρχει πίσω από τα γραφόμενά του και να ερμηνεύσουν τι οδήγησε τον συγγραφέα να αναφέρει τα συγκεκριμένα γεγονότα, να χρησιμοποιήσει τις συγκεκριμένες λέξεις, με λίγα λόγια να κατανοήσουν την βαθύτερη αιτία της δημιουργίας του. Αυτό είναι το κεφάλαιο που αναδεικνύει την τωρινή έκδοση σε μια σχολιασμένη έκδοση των συγκεκριμένων έργων του Λυκούδη.

Αρχικά, οι επιμελητές, το όνομα των οποίων θα έπρεπε να αναγράφεται και στο εξώφυλλο του βιβλίου, αναφέρουν λίγα βιογραφικά του συγγραφέα, μιλούν για το ύφος και τις γλωσσικές του επιλογές, τονίζουν τις αρετές του και γενικότερα εντάσσουν το έργο στο πλαίσιο της ελληνικής ηθογραφίας που άνθισε γύρω στο 1880.
Κατόπιν, πολύ ενδιαφέρουσα είναι η επισήμανση των αξιών που διαπνέουν το έργο, όπως η έννοια της δικαιοσύνης και ο τρόπος απονομής της, η βάσανος των τύψεων και της ηθικής συνείδησης, η πίστη στην ανωτερότητα της Θείας Δίκης.

Ακόμα, αξιοσημείωτη είναι η προβολή των κοινωνικών ανισοτήτων της εποχής, του ελέγχου της ζωής των φτωχών από τους πλούσιους, καθώς και των κοινωνικών θεσμών, όπως τα συνοικέσια και η προίκα, που τότε κυριαρχούσαν και ευτυχώς σήμερα έχουν εκλείψει.

Επισημαίνονται επίσης, η εύστοχη ψυχογραφική παρουσίαση των πρωταγωνιστών, καθώς και τα άφθονα περιγραφικά στοιχεία για τον τόπο, όπως η εξιστόρηση της ναυτικής κουλτούρας του Γαλαξειδιού, η ανάδειξη της κοινωνίας και της οικονομίας της Άμφισσας, με τα βυρσοδεψεία και την ελαιοκαλλιέργεια, καθώς και οι περιγραφές μεταφοράς προϊόντων από Ιτέα σε Άμφισσα και αντίστροφα, από καμήλες με ταταρικής καταγωγής οδηγούς. Πράγματα εξωτικά, την εποχή εκείνη για τον μικρό μας τόπο. Δεν παραλείπει επίσης ο συγγραφέας να αναφερθεί στο σοβαρό πρόβλημα της ληστείας που κατέτρυχε όλη της Αττική και την Κεντρική Ελλάδα κατά το β΄ μισό του 19ου αι.

Στη συνέχεια αποκαλύπτεται η στιβαρή νομική κατάρτιση του εκ των επιμελητών Δημ. Παλούκη, που αναφέρεται σε τρεις κατευθύνσεις: Η πρώτη είναι η περιγραφή της σχετικής δικονομίας την εποχή που έγινε η δίκη του Κίτσου στο Κακουργιοδικείο της Λαμίας. Η δεύτερη αναφέρεται στην ιστορία του Πρωτοδικείου Παρνασσίδος, ενώ στην τρίτη γίνεται αναφορά πολλών άλλων περιπτώσεων δικαστικής πλάνης, από την υπόθεση Ντρέιφους του Εμίλ Ζολά, μέχρι γνωστά και άγνωστα επεισόδια της εποχής μας.

Τελειώνοντας, θα πρέπει να αναφερθούμε σε ένα ερώτημα που ενυπάρχει σε όλο το βιβλίο, απασχολεί σοβαρά τους συγγραφείς και που πιθανότατα πλανάται και τώρα πάνω από πολλούς από εσάς: Η ιστορία που αναφέρει ο Λυκούδης με την δολοφονία του γαλαξειδιώτη καραβοκύρη, την σύλληψη και άδικη καταδίκη του βοσκού, την αυτοκτονία του πραγματικού δολοφόνου και την τελική απόδοση δικαιοσύνης στην οικογένεια του θύματος έγινε πραγματικά ? Τα πρόσωπα ήταν υπαρκτά και τα αναφερόμενα γεγονότα αληθινά ?

Εδώ θα συμφωνήσουμε με το συμπέρασμα των μελετητών, οι οποίοι παρά την βαθιά έρευνά τους στα δικαστικά αρχεία της περιοχής, δεν μπόρεσαν να επισημάνουν αντίστοιχη υπόθεση: Πιστεύουμε κι εμείς ότι στην Τυφλή δικαιοσύνη υπερίσχυσε ο Εμμανουήλ Λυκούδης λογοτέχνης του Εμμανουήλ Λυκούδη δικαστή. Φαίνεται δηλαδή ότι παρουσίασε διαφορετικά περιστατικά από τα δικαστικά χρονικά την εποχή της υπηρεσίας του στη Φωκίδα και συνέθεσε μια νουβέλα, στην οποία δεν είναι δυνατόν να διακρίνει κανείς την πραγματικότητα από την λογοτεχνική φαντασία. Όπως εύστοχα αναφέρουν οι επιμελητές, ‘ο Λυκούδης μυθοποίησε την πραγματικότητα’.

Ό,τι και αν έχει συμβεί, αυτό που ενδιαφέρει εμάς εν τέλει, είναι ότι έχομε στη διάθεσή μας ένα βιβλίο, που η ανάγνωσή του προσφέρει αφενός λογοτεχνική απόλαυση και αφετέρου ευκαιρία μελέτης πολλών πτυχών του ιστορικού και λαογραφικού παρελθόντος του τόπου μας. Και γι αυτό οφείλουμε χάριτας στους δημιουργούς και στους εκδότες. Σας ευχαριστώ πολύ !!