Η ψυχολόγος Αρχοντούλα Μοράκη μιλάει για το βιβλίο "Τρυφερότητα για ξένους" του Βασίλη Κωνσταντινίδη

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ "ΤΡΥΦΕΡΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΞΕΝΟΥΣ"

8/4/2022 Saorsa Athens

Το τρυφερό αποζητά το ξένο

O Freud έλεγε ότι όπου κι αν πήγε, όσο μακριά κι αν τον πήγαν οι θεωρίες του, ανακάλυψε ότι ένας ποιητής είχε πάει εκεί πριν από εκείνον. Μανιώδης αναγνώστης από μικρός κατάλαβε νωρίς ότι η ποίηση και η λογοτεχνία είναι ένας θαυμάσιος τρόπος να ενεργοποηθεί το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο του συγγραφέα απο τη μια αλλά κι εκείνων που τον διαβάζουν από την άλλη.

Ο Φρόυντ όμως έλεγε και κάτι άλλο, ίσως πιο γνωστό σε εσάς, ότι σε όλα τα χρόνια της καριέρας του ένα ερώτημα δεν μπόρεσε να απαντήσει: Τι θέλει η γυναίκα, αυτή η σκοτεινή ήπειρος.

Βέβαια, οι γυναίκες της ιστορίας του Βασίλη ξερουν πολύ καλά τι θέλουν. Η Ισμήνη, η Ευρυνίκη, η Μαριαλένα...και η Λίτσα, η Λίτσα κι αν ξέρει τι θέλει! Ενάντια στο "δεν ξέρω" που ταλανίζει τους νευρωτικούς, όλους έμας δλδ τους "φυσιολογικούς", σε κάθε έκφανση της ζωής μας, οι ηρωίδες του Βασίλη εμφανίζονται απόλυτα βέβαιες και αυτή η βεβαιότητα σημαδεύει τον ψυχισμό τους, καθιστώντας τον ευάλωτο σε ότιδήποτε μπορεί να την κλονίσει. Κι ακριβώς επειδή ξέρουν πολύ καλά τι θέλουν, θα το έχουν ακόμα κι αν αυτό συνεπάγεται μια θεμελιακή ρήξη με ό,τι μέχρι στιγμής τους κρατούσε εντός του κοινωνικού δεσμού. Ωστόσο με το που το αποκτούν, πετιούνται αυτόματα εκτός της σκηνής του κόσμου. Η σύνδεσή μας με τους άλλους έγκειται στο ότι στην προσπάθεια μας να βρούμε το αντικείμενο που θα μας κάνει πλήρεις και θα μας χαρίσει την ευδαιμονία που βιώσαμε ως βρέφη, συνάπτουμε σχέσεις. Συνδεόμαστε μεταξύ μας για να βρούμε το πρωταρχικό αντικείμενο, το μητρικό στήθος, εκείνο που μας έδωσε αυτή την πρώτη μυθική απόλαυση, το οποίο όμως είναι εξ αρχής χαμένο. Αναγκαζόμαστε να το αποχωριστούμε και να βρούμε άλλους τρόπους ικανοποίησης που μας εντάσσουν στο κοινωνικό σύνολο. Αυτή την πρώτη ευτυχία δε θα την ξαναβιώσουμε ποτέ ως τέτοια. Επειδή όμως ήταν μεγαλοιώδης, αξίζει να περάσουμε όλη μας τη ζωή ψάχνοντας για ένα τουλαχιστον αξιοπρεπές υποκατάστατο. Ετούτη η ορμή ονομάζεται επιθυμία και είναι η έλλειψη που την θέτει σε κίνηση. Αυτή η κενή θέση δε θα καταληφθεί ποτέ ολοκληρωτικά, κι ευτυχώς, για να μπορούν τα πούλια να κινούνται στο ταμπλό.

Οι δικές μας ηρωίδες δεν έχουν βούληση επιθυμίας, αλλά βούληση απόλαυσης, και στην ψυχανάλυση η έννοια της απόλαυσης πέρα από την ηδονή περικλείει εξίσου και ίσως περισσότερο την οδύνη. Γιατί η Λίτσα όχι μόνο επιλέγει έναν κακοποιητικό σύντροφο αλλά αποφασίσει να σκοτώσει και να εγκαταλείψει το παιδί της για εκείνον; Ο τρόπος που οργανώθηκε ο ψυχισμός της δεν της επέτρεψε να καλλιεργήσει την επιθυμία, αλλά την άφησε καθηλωμένη σε αυτόν τον νοσηρό τρόπο απόλαυσης που είχε μάθει από τους γονείς της, με έναν ετοιμόρροπο ψυχισμό, ικανό για όλα, αν το σενάριο σταματούσε να παίζεται με τον γνώριμο τρόπο. Για τη Λίτσα αγαπώ σημαίνει γίνομαι αντικείμενο του άλλου και μάλιστα αντικείμενο απόρριμα, σκουπίδι. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι δεν ήταν ζήτημα κοινής λογικής ή μια συνειδητής σκέψης το να αφήσει αυτή τη σχέση. Αν προσπαθήσει να απαντήσει κανείς στο παραπάνω ερώτημα με όρους συνείδησης και λογικής θα οδηγηθεί σε τοίχο ή θα καταλήξει σε απλουστευτικά συμπεράσματα. Το υποκείμενο πάντα έχει την επιλογή, αλλά συνήθως μέσα στα πλαίσια που περιχαρακώνουν τη δομή του ψυχισμού του , τα οποία τίθενται αρκετά νωρίς στη ζωή. Αυτά τα πλαίσια χρειάζεται να γνωρίζουμε για να κατανοήσουμε τη λογική της "τρέλας" του.

Σε τι συνίσταται όμως αυτή η βεβαιότητα των κοριτσιών του Βασίλη; Μα στο ότι είναι γυναίκες. Κι αν όλοι οι νευρωτικοί αναρωτιόμαστε λίγο πολύ τι θέλουμε, οι γυναίκες αυτόν τον διχασμό τον τραβούν στα άκρα, στο βαθμό που μπαίνει στο παιχνίδι η μητρότητα. Μέσα από τις ηρωίδες, οι οποίες τοποθετούνται βέβαια σε ένα ακραίο σημείο, διάβασα και αναγνώρισα τον διχασμό που ενυπάρχει ωστόσο σε όλες τις γυνάικες. Είμαι γυναίκα ή μητέρα; Πόσο γυναίκα και πόσο μητέρα αντέχω να είμαι; Για να είμαι γυναίκα, μήπως πρέπει να αρνηθω να είμαι μητέρα;

Η ψυχανάλυση μας θυμίζει ότι η μητέρα είναι ο πρώτος Άλλος από τον οποίο ζητάμε, εκεί που απευθύνουμε τις πρώτες μας ανάγκες. Και στον βαθμό που μόνο εκείνη μπορεί να τις ικανοποιήσει, είναι και παντοδύναμη. Και η γυναίκα; Τι είναι η γυναίκα στο ασυνείδητο; Ένας Γάλλος ψυχαναλυτής, ο J.-A. Miller, λέει ότι η γυναίκα είναι ο Άλλος που δεν έχει, που ενσαρκώνει την πληγή του ευνουχισμού, είναι ο Άλλος της έλλειψης. Είναι ο Άλλος που δεν έχει να δώσει τίποτα άλλο πέρα από την έλλειψη του. Η γυναίκα είναι ο Άλλος της επιθυμίας.

Γνωρίζουμε πια ότι δεν υπάρχει μια ταυτότητα μεταξύ μητέρας και γυναίκας, μια συνέχεια. Η Λίτσα έχει μια απάντηση. Επιλέγει να είναι μόνο γυναίκα, όπως και η προκάτοχός της, η Μήδεια. Και μια τέτοια ξεκάθαρη απάντηση σε ένα είτε...είτε....μόνο ριζικά μπορεί να τεθεί. Η Λίτσα, όπως και η Μήδεια, μετά την πράξη της δεν είναι αμήχανη πια. Και οι δύο δείχνους στους συζύγους τους ότι δε θα απαρνηθούν τη θηλυκότητα για χάρη της μητρότητας. Δείχνουν σε ακραίο βαθμό τι μπορεί να συμβεί όταν δεν μπορεί να υπάρξει μια επινόηση για το πώς μπορούν να συνυπάρξουν σε ένα υποκείμενο η μητέρα και η γυναίκα. Κι αφού όλα έχουν τελειώσει η Λίτσα γίνεται "μητέρα"του Μανώλη. Η μόνη "μητερα" που μπορεί να ενσαρκώσει. Πόσο κακό timing! Ο Z.-A. Miller σημειώνει ότι αυτή η αντινομία δεν είναι μονάχα ένα γυναικείο αδιέξοδο, είναι ο λαχνός του άντρα, και αναρωτιέται πόσες Μήδειες μεταμφιεσμένες σε μητερούλες επαγρυπνούν ζηλότυπα πάνω από τον αλυσοδεμένο Ιάσονα.

Η ψυχανάλυση μας μαθαίνει ότι ότι το πιο ξένο κομμάτι μας, και για εμάς τις γυναίκες ίσως να έγκειται στο δίπολο μητέρα-γυναίκα, αυτό που δεν καταλαβαίνουμε, που μας ταλαιπωρεί και για το οποίο παραπονιόμαστε, είναι το πιο δικό μας, η ενική μας ταυτότητα. Και γι'αυτό τελικά ίσως η τρυφερότητα να απευθύνεται περισσότερο στους ξένους, και πρώτα από όλα στον δικό μας ξένο.

Αρχοντούλα Μοράκη
Ψυχολόγος