Ισλαχανέ : Ένας τόπος συνάντησης πολιτισμών για ένα βιβλίο

Ισλαχανέ : Ένας τόπος συνάντησης πολιτισμών για ένα βιβλίο 

Θεσσαλονίκη, Άνω πόλη, οδός των κάστρων, Μάιος 2023

Γράφει η Κατερίνα Γραμματικού

Ο σκοπός να βρεθούμε, με την παρέα της εκδοτικής μέχρι τον λόφο, ήταν να ζήσουμε από κοντά το μυστήριο του τίτλου ενός συλλογικού βιβλίου. Να βρούμε τι κρύβεται πίσω από μια λέξη.

Η περιοχή ξέραμε από πριν ότι βρίσκεται στην ανατολική γωνιά της Άνω Πόλης «στα κάστρα» όπως μας είπαν. Όσο πλησιάζαμε νιώθαμε πως ερχόμασταν ολοένα και πιο κοντά στη μαγεία του παρελθόντος.

Περάσαμε τα νεκροταφεία της Ευαγγελιστρίας. Εκατέρωθεν του δρόμου νεκροταφεία, χριστιανών, προτεσταντών, Αρμενίων και ανηφορίσαμε πεζή πλάι στα Τείχη. Η ανάπλαση του χώρου μας προϊδεάζει αμέσως για κάτι «φρέσκο» και αναρωτηθήκαμε, από κοινού σχεδόν μέσα μας, πως κάτι καινούργιο θα δούμε. Το εγκαταλελειμμένο κτίριο που αναγεννήθηκε από τα συντρίμμια του είναι το ίδιο που αποτελούσε, ως χώρο, τμήμα ενός ενιαίου συγκροτήματος. Χτισμένο την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1874) από τον Μιδάτ Πασά, το Ισλαχανέ ή Ασλαχανέ χαρακτηριζόταν για χρόνια ως το ξεχασμένο, σχεδόν ανύπαρκτο, κομμάτι τοπικής ιστορίας. Μα η Θεσσαλονίκη έχει τεράστια ιστορία και σχεδόν κάθε γειτονιά της αποτελεί ένα ξεχωριστό κεφάλαιο. Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που θυμούνται παλιές ιστορίες και για να τους βρεις πρέπει να τους ψάξεις στα έξω-θεσμικά πλαίσια, σχεδόν στο δρόμο... Η πόλη αυτή δεν είναι μία, αλλά πολλές μαζί. Είναι του 1430, του 1620, του 1870, του 1894, του 1912 και του 1916, του 1922 και του 1955, αλλά και του πρόσφατου χθες και του διαφορετικού σήμερα.

Ο συγκεκριμένος ιστορικός χώρος ανασυνθέτει το μεγαλείο της μνήμης μέσα από την προφορική ιστορία και όχι μόνον. Μαρτυρίες και αφηγήσεις – ηχητικά ντοκουμέντα, video, κειμήλια, εργαλεία, μηχανήματα και φωτογραφίες μιας εποχής που φωτίστηκαν γιατί υπήρξε θέληση και βούληση να φωτιστούν.

Τι ήταν κάποτε το Ισλαχανέ όμως, πριν γίνει ένα μουσείο κινητής ιστορίας, προτού οι άνθρωποι ξαναδώσουν την σκυτάλη του ιστορικού γίγνεσθαι από το χθες στο σήμερα;

Ξεκινά την λειτουργία του ως ορφανοτροφείο για άπορα παιδιά μουσουλμάνων αλλά θα δεχτεί και χριστιανόπουλα μαζί και εβραιόπουλα. Η πολυσυλλεκτικότητα (Βλάχοι , Αρβανίτες, Πόντιοι)άλλωστε, στοιχείο που εγχαράσσεται διαχρονικά και ανεξίτηλα στο σώμα αυτής της πόλης, είναι η διαφορετικότητα και η συνένωση: γλωσσών, πολιτισμικών στοιχείων· κοινωνικά στοιχεία (κουλτούρας), εθνότητες και συνήθειες λαών δεν θα αφομοιωθούν διαβρωτικά, αλλά θα συνθέσουν  το πολυπολιτισμικό ψηφιδωτό της πόλης. Σε αυτό πάνω θα εγγραφούν τα μίση του παρελθόντος, ο θυμός και ο φόβος, οι προκαταλήψεις και οι αντιπάθειες, η ταύτιση Οθωμανών με Τούρκους και Νεότουρκους...  

Ισλαχανέ ή Ασλαχανέ (σπίτι της συμφιλίωσης ή καλυτέρευσης και αποκατάστασης) ήταν ένα πρότυπο της εποχής. Υπήρχαν δεκάδες άλλα σε πολλά σημεία στο χάρτη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Χιλιάδες παιδιά πρέπει να ήταν, αυτά που έμαθαν μια τέχνη, μαθήτευσαν στο τεχνικό σχολείο - πρότυπο για την εποχή του- και πρόκοψαν στην ζωή τους, εκείνα τα τόσο δύσκολα χρόνια.

Την λειτουργία του ως ορφανοτροφείο και ως Σχολή τεχνών και επαγγελμάτων Χαμιδιέ, θα διαδεχτεί το προσφυγικό ρεύμα από την Μικρά Ασία το 1922 και θα μετατραπεί σε χώρο υποδοχής. Μέχρι να λειτουργήσει ξανά ως Γυμνάσιο Αρρένων αυτή τη φορά και στα νεότερα χρόνια ως 3^ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης, από το οποίο θα βγουν λαμπρά ονόματα της τέχνης (Γιώργος Ιωάννου, ο Πετρόπουλος, ο Σουρούνης, κ. ά.) η περιοχή αλλάζει σιγά σιγά. Στη σύγχρονη ιστορία όμως, κτίρια κατεδαφίζονται  για τη νέα διάνοιξη οδών και κτίρια του Ισλαχανέ θα κατεδαφιστούν . Το μόνο που θα επιζήσει είναι το εργαστήριο της Σχολής, το σημερινό Μουσείο.

Εντός του χώρου όμως όλα είναι αλλιώς. Οι μηχανές ξυπνούν και σου παίρνουν τα μυαλά, ακούς τα σφυριά, λάμες, τόρνους, τη ζέστη από το καμίνι, το τυπογραφείο να τυπώνει, μήτρες παντού, χυτήριο και σιδηροκατασκευές - έργα τέχνης, άροτρα, γεωργικά εργαλεία, ταπητουργείο, ξυλουργείο και τόσα άλλα, μικρά ή μεγάλα αντικείμενα αξίας να θορυβούν μέσα σου.

Το μεγαλείο της τεχνικής – επαγγελματικής μάθησης αναστήθηκε από την σκουριά και την ταλαιπωρία των εποχών, την υγρασία και την καπνιά, για να επανασυσταθεί σε ένα φιλόξενο και φωτεινό χώρο, εύκολα προσβάσιμο σε όλους, με μοντέρνα αισθητική έτσι που συνταιριάζουν αρμονικά στα στιβαρά ιστορικά του θεμέλια.

Η Αρετή Κονδυλίδου είναι η καρδιά και η ψυχή του Μουσείου, μια ζωντανή βιβλιοθήκη από μόνη της και ακριβής conciergeγια την πόλη και την τοπική ιστορία.

Το μουσείο ως πολυχώρος πολιτισμού, αποτέλεσε το προσκήνιο ώστε τον Σεπτέμβριο του 2022 να λειτουργήσει θεατρική εγκατάσταση(Θέατρο Σημείο), ανοικτή στο κοινό, με γνωστούς ηθοποιούς, σε κείμενα βασισμένα στο βιβλίο (Ισλαχανέ, εκδ. Άπαρσις, 2021). Η παράσταση ταυτόχρονα με την έκδοση του βιβλίου αποτέλεσαν το έναυσμα να επισκεφτούν – και να (ξανα)μάθουν – την ύπαρξη και λειτουργία ενός αφημένου κτιρίου στο νέο τοπόσημο της πόλης.

Συγγραφείς του βιβλίου με την σειρά που παρατίθενται στο βιβλίο:

Άκης Δήμου
Ισίδωρος Ζουργός
Μιχάλης Μακρόπουλος
Γλυκερία Μπασδέκη
Σοφία Νικολαΐδου
Γιώργος Σκαμπαρδώνης
Τζανάτος Τσιμάρας
Στέλιος Χατζηαδαμίδης
Χρήστος Χρυσόπουλος
Γιάννης Χρυσούλης

Αποσπάσματα του βιβλίου

 «Ο ΜΟΥΓΓΟΣ - ΕΝΑΣ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ»

"Όταν ήλθαμε με την καταστροφή μείναμε στο Ισλαχανέ. Παλιό τουρκικό ορφανοτροφείο,  είχε αδειάσει και μείναμε εκεί, με χαρτόνια οι πατεράδες μας χώρισαν κάμαρες, κάθε κάμαρα κι από ΄να πουλί. Ήταν μια γριά μονάχη, που περίμενε από την κόρη της νέα. Εκείνη ήταν νεκρή, το΄χαμε καταλάβει· η ίδια η γριά δε θα το ΄λεγε ποτέ, μετά το χαμό της κόρης ζούσε μες στη φαντασία της και στα όνειρά της. Στην αρχή μονολογούσε, όμως έπειτα βρήκε συνομιλητή."
 Μιχάλης Μακρόπουλος 

"Τα κεραμίδια κροτάλιζαν απ τον αέρα και η ξυλόσομπα κάπνιζε… Ένας φαρδύς δρόμος εμπνευσμένης ερημιάς και ιδιαίτερης ασχήμιας, η πολεοδομία του κενού, ένα τίποτα της μνήμης.
Τώρα έμαθα την ιθαγένεια του τοπίου."
Ισίδωρος Ζουργός

Όποιος δεν έχει μάνα να τον συντρέξει, όποιος δεν έχει κόρφο για παρηγοριά, έχει στεγνά τα μάτια. Κλαίει από μέσα του, μα απέξω του δεν στάζει δάκρυ.
Σοφία Νικολαϊδου