Η ομιλία του Παναγιώτη Μιχαηλάρη στην παρουσίαση του βιβλίου "Σοφία" του Αντώνη Δουκέλλη στη Καλλονή Λέσβου

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΜΙΧΑΗΛΑΡΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ
"ΣΟΦΙΑ" ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΔΟΥΚΕΛΛΗ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΟΝΗ ΛΕΣΒΟΥ, 12/8/2023

Παναγιώτης Μιχαηλάρης
Ιστορικός, ομότιμος  Διευθυντής του  Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

Είναι γεγονός ότι με τον Αντώνη, δηλαδή με την πνευματική παραγωγή του αγαπητού φίλου Αντώνη Δουκέλη τείνει πλέον να διαμορφωθεί μια σταθερή κατάσταση: δηλαδή κάθε χρόνο, περίπου αυτή την εποχή, στον γενέθλιο τόπο, τη Σκάλα Καλλονής, ο αγαπητός φίλος, παρουσιάζει το νέο αποτέλεσμα του πνευματικού μόχθου του, δηλαδή το νέο του βιβλίο. Βέβαια, όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω και φυσικά και όλοι μας γνωρίζουμε, ένα νέο βιβλίο είναι αδύνατον, -ακόμα και αν ασχοληθεί κανείς αποκλειστικά μόνο με αυτή την εργασία-, να να ολοκληρωθεί μέσα σε ένα χρόνο. Αντίθετα, η έκδοση ενός βιβλίου, είναι μια πολύχρονη διαδικασία, καθώς αρχικά συλλαμβάνεται, μπορεί και σε ανύποπτο χρόνο, ως ιδέα στο μυαλό του δημιουργού, όπου στο μυαλό δηλαδή, εν συνεχεία, κυοφορείται για πολύ καιρό και καταγράφεται grossomodo, χονδρικά, πολλές φορές και στις λεπτομέρειές του ώστε η αποτύπωσή του στο χαρτί να έρχεται μάλλον φυσιολογικά να δώσει μορφή και σχήμα υλικό στην αρχική ιδέα.

Φυσικά, όπως και να το πάρει κανείς, όλα αυτά δεν είναι εύκολα πράγματα και όσοι έχουμε κάποια σχέση με παρόμοιες ενασχολήσεις, αλλά και οι απλοί τελικοί αναγνώστες, μπορούμε να συλλάβουμε το μέγεθος της περιπέτειας αυτής, που πολλές φορές ενδέχεται να καταλήξει και σε ματαιώσεις, δηλαδή η αρχική ιδέα να φθάσει σε αδιέξοδο και να μην υλοποιηθεί. Ας είναι.

Όπως και να έχουν όμως τα πράγματα, ο φίλος Αντώνης, είναι γεγονός- η πνευματική παραγωγή του το αποδεικνύει περίτρανα- ότι διαθέτει και ιδιαίτερη συναισθηματική ευαισθησία ώστε να γεννά πρωτότυπες ιδέες που μπορούν να μετουσιωθούν σε βιβλία, αλλά παράλληλα, έχει επινοήσει και ακολουθεί μια αποτελεσματική δική του, μέθοδο εργασίας, στοιχεία που, κατά τη γνώμη μου, συντιθέμενα οδηγούν στις πνευματικές πραγματώσεις, στα βιβλία του, ένα από τα οποία, την Σοφία του, υποδεχόμαστε με ευφροσύνη απόψε.

Αν επιχειρήσουμε μια μικρή αναδρομή στην πορεία της έως τώρα πνευματικής παραγωγής του Αντώνη, νομίζω ότι εύκολα μπορούμε να εντοπίσουμε ορισμένα κεντρικά στοιχεία, που κατά τη γνώμη μου, προσδιορίζουν τις πνευματικές αναζητήσεις του.

Αρχικά, μετά από μια μακρά και αποδοτική περιπέτεια στον χώρο της εργασίας- η ματιά του θα επικεντρωθεί στον γενέθλιο τόπο, τον προσφυγικό οικισμό της Σκάλας Καλλονής, όπου κατέφυγαν σε πολύ δύσκολους καιρούς οι μικρασιάτες πρόγονοί του, και έτσι η Σκάλα θα αποκτήσει τη δική της παρουσία στο βιβλιογραφικό στερέωμα με ένα καλό δημοσίευμα του Αντώνη. Αλλά η Σκάλα και ο κόλπος της Καλλονής γενικότερα, θα απαιτήσουν πιο σύνθετες μελέτες και έτσι ο Αντώνης με δύο σημαντικά, κατά τη γνώμη μου βιβλία, από τη μια θα διασώσει την ιστορική διαδρομή και παρουσία των προσφύγων μέσα από τις αφηγήσεις των απογόνων των προσφύγων της δεύτερης και τρίτης γενιάς, και από την άλλη, με ένα σύνθετο μελέτημα, θα αναδείξει τη σημασία και ίσως μοναδικότητα του κόλπου της Καλλονής, Του κόλπου που στον μυχό του δέχθηκε τους πρώτους πρόσφυγες και με τον πολυποίκιλο πλούτο του τους έδωσε τη δυνατότητα να αρχικά να επιβιώσουν και εν συνεχεία να αποτελέσουν ζωντανά κύταρα ζωής και δημιουργίας που, πιστεύω, έχουν αναδείξει τον οικισμό αυτό σε έναν από τους πιο σφριγηλούς του νησιού. Παράλληλα, ο Αντώνης μας έδωσε τη δυνατότητα να αντιληφθούμε, σε όλες τις εκφάνσεις του, τη σημασία του Κόλπου ως στοιχείο μιας κοινωνικής, οικονομικής, λαογραφικής και πολιτιστιστικής πραγματικότητας,που υπερβαίνει τα συνήθη πλαίσια μιας απλής υδάτινης περιφέρειας.

Θα μεσολαβήσει ή θα ακολουθήσει η παραγωγή μιας σειράς από 7 μυθιστορήματα και διηγήματα, όπου ο Αντώνης θα ξεδιπλώσει το ταλέντο του ως αφηγητή συγκινητικών ιστοριών μυθοπλασίας, οι οποίες, κατά τη γνώμη μου, προσδιορίζονται όλες από την εμπλοκή του ιστορικού γεγονότος με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούμε να πούμε ότι ο φίλος μας καλλιεργεί με συνέπεια το είδος που καταγράφεται στην ιστορία της λογοτεχνίας ως ιστορικό μυθιστόρημα. Με άλλα λόγια το είδος εκείνο, κατά το οποίο οι ήρωες αναδεικνύονται στην προσωπική βιοτική και συναισθηματική εξέλιξή τους επηρεαζόμενοι άμεσα και καταλυτικά από τα ιστορικά γεγονότα, που είτε τους συνθλίβουν είτε, το λιγότερο, προσδιορίζουν τη ζωή τους με άμεσο τρόπο. Όσοι έχετε λοιπόν διαβάσει, όσοι έχουμε διαβάσει, συστηματικά τα έργα αυτά, νομίζω ότι θα συμφωνήσετε με τη διαπίστωση αυτή, δηλαδή την παρουσία της ιστορίας που ενυπάρχει πίσω από τις ζωές των ανθρώπων στα έργα του φίλου μας, γεγονός το οποίο, βρίσκει την κορύφωσή του στο τελευταίο βιβλίο του Αντώνη, για το οποίο απόψε ο λόγος της συνάθροισης αυτής.

Όπως έχω πει και σε άλλες ευκαιρίες δεν συνηθίζω, κατά την παρουσίαση ενός βιβλίου, να προβαίνω σε αναλυτική και λεπτομερή παρουσίαση της ύλης του, ανά κεφάλαιο και τμήμα ώστε ο ακροατής να σχηματίζει μια πρώτη καλή εικόνα του βιβλίου. Αντίθετα, σκοπός μου είναι με την παράθεση ορισμένων στοιχείων να επιχειρήσω να κεντρίσω το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ώστε αυτός, όταν το βιβλίο πέσει με οποιονδήποτε τρόπο στα χέρια του, επηρεασμένος, ίσως από την παρουσίαση, να αφιερώσει λίγο ή πολύ χρόνο με την ανάγνωσή του. Γιατί, ας μην κρυβόμαστε, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, που μεταθέτουμε την ανάγνωση ενός βιβλίου για μεταγενέστερο καιρό, με αποτέλεσμα τελικά να ξεχνούμε σε κάποιο ράφι αδιάβαστα σημαντινά έργα.

Αν λοιπόν, όπως ανέφερα, στα άλλα βιβλία του Αντώνη η ιστορία έτρεχε παράλληλα με τις ζωές των ηρώων και τις προσδιόριζε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο τελευταίο, στη Σοφία, η ιστορία, η ιστορία της νεότερης Ελλάδας τείνει, κατά τη γνώμη μου, να υπερβεί τη μυθοπλαστική εξέλιξη και να αποτελέσει το βασικότερο στοιχείο του  βιβλίου. Με άλλα λόγια, πιστεύω ότι ο Αντώνης, επηρεασμένος, ίσως, από το γεγονός της επετείου των 200 ετών από τη έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης ή συμμετέχοντας με τον δικό του τρόπο στον πατριωτικό εορτασμό του σημαντικότερου γεγονότος της νεοελληνικής ιστορίας, που οδήγησε στη δημιουργία του ελληνικού κράτους, δημιουργεί ένα βιβλίο ανάλογο του γεγονότος αυτού.

Έτσι, δεν είναι, νομίζω, υπερβολή να τονίσω ότι διατρέχοντας κανείς το βιβλίο, την Σοφία, έχει τη δυνατότητα να έλθει σε άμεση επαφή, να γνωρίσει όλες τις κοινωνικές, θεσμικές, πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές παραμέτρους της περιόδου που ονομάζουμε Τουρκοκρατία, που θα οδηγήσουν στο μέγα γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης. Αρβανίτικες εγκαταστάσεις, κλέφτες κα αρματολοί, κοινοτικοί άρχοντες και τουρκικοί θεσμοί διοίκησης, εκκλησιαστικοί παράγοντες, πνευματικά κινήματα, Φιλική Εταιρεία, Αλή πασάς των Ιωαννίνων, πολεμικά γεγονότα, εμφύλιες διενέξεις και τόσα άλλα συμπλέκονται και διαπλέκονται κυρίως στον χώρο που αποτέλεσε το κέντρο του Αγώνα, την Πελοπόννησο και ειδικότερα το νοτιοδυτικό τμήμα της, με επίκεντρο τον οικισμό Κούβελα. Η επιμονή στα γεγονότα αυτά και κυρίως στα θεσμικά παράγωγα της Τουρκοκρατίας και μάλιστα της τελευταίας περιόδου αυτής, θα υποχρεώσουν τον συγγραφέα ενός μυθοπλαστικού έργου, προκειμένου να μην διακόπτει τη ροή της εξέλιξης της ζωής των ηρώων του, να παράσχει στο τέλος του βιβλίου αναλυτικά ιστορικά στοιχεία για πρόσωπα και θεσμούς και βέβαια τη συναφή ιστορικη βιβλιογραφία, από την οποία άντλησε τα στοιχεία, πράγμα που είναι πολύ δύσκολο και μπορώ να το βεβαιώσω όχι ως απλός αναγνώστης αλλά ως επαγγελματίας ιστορικός.

Και μέσα από το σύμπλεγμα των ιστορικών γεγονότων που υπέρκεινται, όπως είναι φυσικό, ο συγγραφέας πρέπει να τονίσει, να αναδείξει το κύριο πρόσωπο του έργου, που δίνει και τον τίτλο στο βιβλίο, τη Σοφία. Η τολμηρή προσωπικότητα της γυναίκας, της ηρωίδας, όπως λέμε του βιβλίου, είναι που θα διαρρήξει τον ασφυκτικό παραδοσιακό κλοιό του χαρεμιού και θα εισέλθει στο επίπεδο της νεωτερικότηταας, όπου  θα αναλάβει ριψοκίνδυνους, ανδρικούς θα λέγαμε αλλά δεν θα διστάσει να συνάψει σχέσεις με περισσότερους του ενός άνδρες, με τρόπο που ο αναγνώστης να δυσκολεύεται να προβλέψει την εξέλιξη των γεγονότων, ή να εκπλαγεί από την απροσδόκητη κατάληξή τους. Και νομίζω ότι η παρουσία της Σοφίας, με το διφορούμενο νόημα που αποδεσμεύει το όνομα αυτό, είναι ακριβώς το κλειδί που θα επιτρέψει στον αναγνώστη να καταλαβει και τη συγκλονιστική περίοδο της Ελληνικής Επανάσταης και τις αλλαγές που επέρονται τόσο στο πολιτικό στρατιωτικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο των συνειδήσεων.

Στον περιορισμένο χρόνο μιας παρουσίασης δεν είναι δυνατόν ούτε επιτρεπτό, θα τολμούσα να πω, να εκτίθεται αναλυτικά πλοκή και η εξέλιξη της μυθοπλασίας ενός βιβλίου. Ποτέ ο αναγνώστης και ο παρουσιαστής ενός βιβλίου δεν μπορεί να υποκαταστήσει τους άλλους αναγνώστες, που με τις δικές τους προσλαμβάνουσες παραστάσεις θα προσεγγίσουν και θα απολαύσουν ή δεν θα απολαύσουν την επαφή με το έργο ενός συγγραφέα. Όλα είναι μέσα σε όλα. Και από αυτά ορισμένες νύξεις γαι περαιτέρω ανάγνωση, εις οσμήν ευωδίας, θέλω να ελπίζω ότι μπόρεσα να σας εκθέσω με τα λίγα αυτά λόγια, που βέβαια δεν μπορούν με κανένα τρόπο να υποκαταστήσουν τη Σοφία του Αντώνη Δουκέλλη.