CARLOS OQUENDO DE AMAT: ΑΠΑΓΟPΕΥΕΤΑI Η ΘΛΙΨΗ

CARLOS OQUENDO DE AMAT: ΑΠΑΓΟPΕΥΕΤΑI Η ΘΛΙΨΗ


Από την παρουσίαση του βιβλίου στα πλαίσια της 18ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης

Της Luisa Marisol Fuentes Bustamante
Καθηγήτρια Ισπανικής Γλώσσας και μεταφράστρια λογοτεχνικών κειμένων

Ο Carlos Augusto Luis Humberto Nicolás Oquendo de Amat γεννήθηκε στις 17 Απριλίουτου 1905 στο Puno του Περού και πέθανε από φυματίωση στις 6 Μαρτίουτου 1936 στη Sierra de Guadarrama, στην Ισπανία. Παρά το γεγονός ότι έγραψε μόνο μία ποιητική συλλογή, ο πρωτοποριακός αυτός ποιητής, γνωστός ως Carlos Oquendo de Amat, θεωρείται από τους σημαντικότερους Περουβιανούς ποιητές, μαζί με τους César Vallejo, José María Eguren, Martín Adán, César Moro και άλλους.

Σε ηλικία 23 ετών, από το 1927 έως το 1929, έγραψε την ποιητική συλλογή Cinco metros de poemas, 5 μέτρα ποιήματα ένα από τα έργα που θα σηματοδοτούσαν την αρχή του κινήματος της Πρωτοπορίας στο Περού. Το βιβλίο είναι, στην πραγματικότητα, ένα φύλλο διπλωμένο 25 φορές (ξεδιπλωμένο) σαν ακορντεόν (βιβλίο ακορντεόν ή βιβλίο αναδυόμενο) το οποίο όταν ανοίξει φθάνει έως και τα πέντε μέτρα αποκαλύπτοντας ποιήματα όπου το ένα διαδέχεται το άλλο, σαν σε κινηματογραφική ταινία, και κάθε ένα από αυτά είναι μια σχεδόν ονειρική εικόνα ενός παράξενου αλλά υπαινικτικού κόσμου. Αυτός ήταν και ο σκοπός του δημιουργού: να προσδώσει στη συλλογή έναν παιχνιδιάρικο χαρακτήρα, παίζοντας με τον τίτλο και τον περίεργο τρόπο παρουσίασής της. Πρόκειται για ένα sui generis οπτικό και αντικειμενιστικό ποίημα-διήγημα.

Η ποιητική συλλογή του Oquendo de Amat προωθεί μια πολύπλευρη ανάγνωση η οποία περιλαμβάνει μια σειρά επίπεδα: αφενός, υπάρχουν τα ποιήματα που διαδέχονται το ένα το άλλο χωρίς εμφανή χρονική ή αιτιακή σύνδεση, στο ύφος μιας σουρεαλιστικής ταινίας, και που το καθένα, από μόνο του, αποτελεί μια ομολογία της πρωτοπορίας. Από την άλλη, όντας η εν λόγω συλλογή αυτοβιογραφική, είναι μείζονος σημασίας για την κατανόηση του κειμένου η αριθμητική συμβολολογία της η οποία μετατρέπεται στο ποιητικό μοτίβο που συμβολίζει την τραγική ύπαρξη του συγγραφέα και της μητέρας του στην οποία είναι αφιερωμένη ολόκληρη η ποιητική συλλογή. Και τέλος, είναι η εμφάνιση του βιβλίου ως απτικό αντικείμενο όπως μια κινηματογραφική ταινία που μπορεί να τυλιχτεί και να ξετυλιχτεί.

Στο ποίημα «Μητέρα» βλέπουμε όλη του την τρυφερότητα απέναντί ​​της: 

Tu nombre viene lento como las músicas humildes

Y de tus manos vuelan palomas blancas

Mi recuerdo te viste siempre de blanco

Como un recreo de niños que los hombres, miran desde aquí distante

Un cielo muere en tus brazos y otro nace en tu ternura

A tu lado el cariño se abre como una flor cuando pienso

Entre ti y el universo

Mi palabra está primitiva como la lluvia o como los himnos

Porque ante ti callan las rosas y la canción

Και, στη «Βιογραφία» ορίζει ό,τι είναι και ό,τι έχει:

Tengo 19 años y una mujer parecida al canto

Ετών 19

Και με μία γυναίκα που μοίαζει με τραγούδι

Σε ορισμένα ποιήματα ανατρέχει σε καλλιγραφήματα τα οποία αναδεικνύουν τις ποιητικές εικόνες που επιθυμεί να δημιουργήσει. Το ποιητικό εγχείρημα με τη γλώσσα και την εικόνα που συγκεκριμενοποιείται σε αυτά τα ποιήματα εκδηλώνεται στην ισπανοαμερικανική πρωτοπορία την περίοδο 1912-1927 ως ένα νέο καλλιτεχνικό αντικείμενο που διαμορφώνεται από μια μεταφορική διάσταση και από μια οπτική πικτογραφική διάσταση που δίδεται από τη συγκεκριμένη μορφή η οποία αποτυπώνεται στο χαρτί.

Τώρα, πώς μπορεί κανείς να διαβάσει ένα πρωτοποριακό οπτικό αναπαραστατικό ποίημα από τα στοιχεία που εμφανίζονται στη συλλογή ποιημάτων του Oquendo; Πρόκειται για μια κειμενική ανάλυση η οποία καθοδηγεί το βλέμμα του αναγνώστη σε αυτήν καθαυτήν την κειμενική μορφή του και από την οποία επιτυγχάνεται η κατανόηση του ποιήματος.

Το οπτικό ποίημα απεικονίζει αυτό που λέει και λέει αυτό που απεικονίζει. Δημιουργεί ένα σημασιολογικό και οπτικό σύμπαν και εκδηλώνει μέσα στο εν λόγω οπτικό κείμενο τις απαντήσεις της ερμηνείας του. Λαμπρό παράδειγμα της λατινοαμερικανικής πρωτοποριακής οπτικής ποίησης αποτελεί το ποίημα 5 metros de poemas του Περουβιανού Carlos Oquendo de Amat, του οποίου τα οπτικά ποιήματα απλώνονται στην επιφάνεια ενός ρολού χαρτιού το οποίο, στο σύνολό του, μπορεί να θεωρηθεί ως η αντικειμενιστική ποιητική παρουσίαση μιας κινηματογραφικής ταινίας ή πιο θεματικά της ποιητικής του ζωής σαν μια ταινία με κινηματογραφικές σκηνές.

Πρόκειται για έναν ποιητικό πειραματισμό όπου το οπτικό ποίημα είναι ένα υβριδικό καλλιτεχνικό αντικείμενο που διαβάζει κανείς και παρατηρεί σιωπηλά και δίχως απαγγελία και το οποίο αποτελεί μια από τις κύριες αισθητικές συνεισφορές στην τέχνη.

Αν και πολλές φορές το οπτικό ποίημα θα μπορούσε να απαγγελθεί, πέραν της οπτικής του μορφής, στην περίπτωση αυτή η κατ' εξοχήν υβριδική καλλιτεχνική σκοπιμότητα που το χαρακτηρίζει θα αποδυναμωνόταν εντελώς. Πρωτίστως, δεν υπάρχει τρόπος να απαγγελθούν αυτά τα ποιήματα καθώς στερούνται στίχων και όλα τα κλειδιά για την ερμηνεία τους αιτιολογούνται από την τυπογραφική οπτική διαμόρφωση και την αμελητέα σημασιολογική βαρύτητα που αυτή φέρει.

Αυτό σημαίνει ότι το οπτικό ποίημα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ένα εικονογραφικό έργο στην αρχική του εκδοχή, διαφορετικά η σύνθεση μορφής-στίχου μπορεί να επηρεάσει την ερμηνεία του.

Ένα πρώτο χαρακτηριστικό που καθορίζει το αναπαραστατικό οπτικό ποίημα, όπως είναι η περίπτωση των ποιημάτων «Intermedio» Διάλειμμα, «Réclam» και άλλα, είναι η απόρριψη της απαγγελίας του, η οποία συνήθως γίνεται με κάθε ποίημα. Αυτό συμβαίνει γιατί η οπτική διαμόρφωσή του λειτουργεί ως μια μορφή που τραβάει την προσοχή λόγω της την ακρίβειάς της στη σελίδα, γεγονός που το καθιστά γενικά ως ένα ποίημα για να βλέπεται. Ο τρόπος έκφρασής του είναι κειμενικός, γραφικός και εικονογραφικός. Είναι ένα κείμενο τόσο για να το βλέπεις όσο και να το διαβάζεις, όχι όμως για να το απαγγέλλεις. Του αποδίδεται μια καινοτόμος δύναμη: τεχνικές όπως η ακύρωση της ομοιοκαταληξίας, η αγνόηση των σημείων στίξης, η εξάλειψη των κεφαλαίων γραμμάτων, τα κενά διαστήματα, οι αποστάσεις, η δυσαρμονία και η τυπογραφική ασυμφωνία, η εναλλαγή των εικόνων και η απώλεια επουσιωδών λεπτομερειών αποτελούν την «κινηματική του ποιήματος» με στόχο μια νέα οργάνωση.

Ο ίδιος ο δημιουργός έλεγε ότι οι ποιητές είναι σαν τις μηχανές των ακτίνων Χ, ικανοί να συλλαμβάνουν τα ποιήματα που αιωρούνται τριγύρω, στο υποσυνείδητο των χώρων που είναι «ακαθόριστοι στην εξωτερίκευσή τους». Έτσι, το βλέμμα πρέπει να πέφτει με ακρίβεια σε κάθε έναν από τους στίχους που εμφανίζονται χωρισμένοι στη μέση των σελίδων. Μοιάζουν με στιγμιαίες φωτογραφίες όπου ο αγρός παριστάνεται παράξενα ως ένας τεχνητός χώρος.

Όμως, υπάρχουν αν και ελάχιστα αυτόνομα ποιήματα δημοσιευμένα σε λογγοτεχνικά περιοδικά και περιλαμβάνονται στην  «Διάσπαρτη Ποίση». Παράδγματα το ποίημα  «Φύση»:

El sol está mordiendo los senos voluptuosos

De la pradera verde…

Desnuda,

Oh qué sensual debe ser el Sol…

……………………………………………..

Los labios insinuantes del recuerdo

Me han besado con sabores de Ayer…

………………………………………………

Y en la pizarra enigmática, de aquel asfalto gris

Yo…ella; éramos al crepúsculo

Como dos puntos de interrogación…

Naturaleza:

Pero si todo es verde,

Así, tan verde como lo ojos de ella¡…

(Bohemia Azul, Lima, año Nº 1, 16 de septiembre de 1923)

Εν κατακλείδι, είναι γεγονός ότι στις αρχές του 20ού αιώνα, στην ισπανοαμερικανική πρωτοποριακή οπτική ποίηση, δεν έγινε παρά μόνο μια διακριτική ρητή αναφορά αυτού του είδους ως τέτοιο και η ποιητική αυτή μορφή για πολλά χρόνια πέρασε στην ιστορία χωρίς να τραβήξει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον, λαμβάνοντας υπόψη ότι δυστυχώς δεν έχουν απομείνει παρά μόνο τριάντα ποιήματα.  Ωστόσο θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι κάποιοι σχολιασμοί τρίτων για την ποίησή του, η λαχτάρα του για καινοτομία και ο λεκτικός του πειραματισμός συγκαταλέγουν τον Carlos Oquendo de Amat ανάμεσα στους σύγχρονους των Γραμμάτων της Λατινικής μας Αμερικής.

Έτσι λοιπόν, σας προσκαλούμε να απολαύσετε αυτό το ρεμβώδες ανάγνωσμα όπως μας προτρέπει να το κάνουμε ο ίδιος Oquendo, δηλαδή «Ανοίξτε το βιβλίο όπως ξεφλουδίζετε ένα φρούτο».

LUISA MARISOL FUENTES BUSTAMANTE

Μεταφράστρια Mατθίλδη Σιμχά